Requiem voor de rechtsstaat?

De Nederlandse rechtsstaat: over corruptie, vriendjespolitiek en machtsmisbruik

De Telegraaf van 13 juni 2007 maakte melding van een doofpotaffaire, die zijn weerga niet of nauwelijks kent. Hoge vertegenwoordigers uit het overheidsapparaat zouden zich schuldig hebben gemaakt aan misbruik van minderjarige jongens, maar in plaats van dat deze vertegenwoordigers ter verantwoording zijn geroepen, werden de dossiers in de doofpot gestopt. Genoemd werden met name een hoge ambtenaar van het ministerie van justitie (mr. Joris Demmink) en een hoofdofficier van justitie (mr. Hans Holthuis). De laatste zou zijn “weggepromoveerd��? en een functie binnen een internationale organisatie bekleden. En onder degenen degenen die de dossiers in de doofpot stopten, bevonden zich vooraanstaande politici, terwijl het niet anders kan of ook de top van het openbaar ministerie moet van de hoed en de rand hebben geweten.

Een mooi begin voor de commissie die op last van minister Hirsch Ballin de rechtsstaat moet promoten. Als er al iets te promoten valt. En koren op de molen van alle burgers die al jaren roepen dat er met twee maten wordt gemeten en dat politie en justitie boter op het hoofd hebben. Justitie dat nou uitgerekend kinderporno strenger wil bestraffen en dat er alles aan doet om de smet op haar blazoen uit te wissen. Een smet die zich als een olievlek uitbreidt, elke keer als blijkt dat politie en justitie weer eens in de fout zijn gegaan. Een betrekkelijk willekeurige opsomming: De Schiedammer Parkmoord, De Deventer Moordzaak, de Zaak Marianne Vaatstra, de Puttense moordzaak, Lucia de B., De Paskamermoord, de zaak Ina Post. En de politie, die gisteravond tijdens een uitzending van NOVA, fors over de hekel werd gehaald: lekken van informatie, diefstal en disproportioneel geweld tegen arrestanten. Om maar niet te spreken van het manipuleren van bewijsmateriaal, waarvan onlangs nog sprake was.

Voor zover al niet duidelijk, maakt het voorgaande duidelijk dat het hier niet om incidenten gaat. Niet alleen omdat aan de hiervoor genoemde zaken, talrijke minder tot de verbeelding sprekende zaken kunnen worden toegevoegd, waarin mensen door politie en justitie disproportioneel zwaar worden gedupeerd, zo niet getraumatiseerd, maar ook omdat in veel zaken het optreden van de gezagsdragers wordt gekenmerkt door “institutionele fouten��?, waarmee ik doel op fouten die uitvloeisel zijn van de kenmerken van de organisatie. Daarbij komt dat veel burgers zich groen en geel ergeren aan het feit dat diegenen die zich in “hoge��?posities bevinden en vanuit die positie een zekere verantwoordelijkheid voor het gebeuren dragen, vaak, zo niet altijd, de dans ontspringen. Wat te denken van de “Schipholbrand��?, waarvoor onlangs degene die de peuk “wegschoot��? tot drie jaar gevangenisstraf werd veroordeeld, terwijl degenen die voor de veiligheid van het detentiecomplex verantwoordelijk waren en die hun taak, naar het oordeel van de commissie Van Vollenhove schromelijk verwaarloosden, niet voor de (straf)rechter hoefden te verschijnen. Een schande! En de leden van het openbaar ministerie die in de zaak van de Schiedammer Parkmoord ontlastend bewijsmateriaal achter hebben gehouden, deden dat natuurlijk –volgens datzelfde openbaar ministerie- onbewust. Zo zie je dat een blinde vlek of een tunnelvisie, waardoor je onschuldige burgers jaren van hun vrijheid berooft, als een soort strafuitsluitingsgrond werkt. Geen strafvervolging dus. Maar ook geen bevredigende uitleg van de zijde van het openbaar ministerie. Misschien omdat die niet te geven is? . Officier van justitie Tonino had kinderporno op zijn computer staan. “Bijvangst��?, zo beweerden zegslieden van het openbaar ministerie. Peter R. de Vries toonde duidelijk aan dat het hier om een leugen ging. En zo kan ik nog wel even doorgaan. De Deventer Moordzaak levert ook een ongekend staaltje van list en bedrog van de zijde van het openbaar ministerie op. Zelden zo’n klungelig opsporingsonderzoek gezien en zelden mensen gezien die zo krampachtig proberen alles goed te praten. Daarbij een enkele leugen niet schuwen.   Een ander dieptepunt lijkt de eerdergenoemde affaire Demmink te worden, waarbij zoals blijkt uit de aangifte van de advocaten Van der Plas en Bakker Schut, seksueel misbruik van kinderen niet zo belangrijk is als gezagsverlies door de overheid. Als het waar is wat in de aangifte staat, zouden politieke bewindslieden als Sorgdrager, Donner en Hirsch Ballin deze schandelijke praktijken jarenlang hebben verzwegen. De kernvraag is wat mij betreft niet eens zozeer wat er precies is gebeurd, maar vooral waarom dergelijke ernstige strafbare feiten onder het tapijt werden geveegd? Het niet beantwoorden van deze vraag roept bange vermoedens op. En wat mij betreft is het meest trieste dieptepunt wel de aangifte die de moeders van Srebenica tegen de Nederlandse overheid hebben ingediend. We praten hier over de grootste genocide sinds de Tweede Wereldoorlog. Het enkele feit dat Nederland hiervoor, niet zonder reden, aansprakelijk wordt gesteld, stemt tot nadenken en tot diepe, diepe schaamte. Vanzelfsprekend is de schuldvraag niet eenvoudig te beantwoorden. Daarvoor is de samenleving te gecompliceerd geworden en zijn verantwoordelijkheden te divers en te gespreid. Daarin schuilt ook het gevaar dat niemand meer verantwoordelijk is. De overheid, ook de lagere, gedecentraliseerde overheden, en haar ambtenarenapparaat dragen schuld. Maar tot hoever reikt die schuld en wat houdt die schuld precies in? Elementen als vriendjespolitiek en belangenverstrengeling spelen hierbij ook een rol. En niet te vergeten de te begrijpen wens om aloude staatsinstituten overeind te houden. Maar driegt niet het gevaar dat als dat te vaak gebeurt de wal het schip keert? Bij veel van deze “incidenten��? is het openbaar ministerie betrokken. Er is al veel geschreven en gesproken over de cultuur binnen het openbaar ministerie, waarin het ontbreekt aan kritisch en zelfreinigend vermogen. De fout ligt altijd bij de ander, nooit bij het openbaar ministerie. Het gebrek aan objectiviteit, ook wel tunnelvisie genoemd, is dominant aanwezig. En een subcultuur waarin (te)veel macht is geconcentreerd, kan zich gemakkelijk onaantastbaar wanen. Diep ingrijpende beslissingen worden niet meer als zodanig ervaren. Een huiszoeking, een aanhouding kan een burger traumatiseren, maar behoort voor de politie en het openbaar ministerie tot het dagelijkse werk. De noodzaak is een gegeven. Afweging van belangen vindt niet plaats. De hulpofficier van justitie die de inverzekeringstelling moet toetsen, toetst niet. Hij is een stempelautomaat, die als een automaat zijn fiat geeft aan drie dagen vrijheidsberoving. En er is bijna altijd wel een reden voor vrijheidsberoving te vinden. Ondertussen worden voorwerpen in beslag genomen en is het beklag daartegen, zeker bij de rechtbank, vaak zinloos, omdat de rechtbank in een nog prille fase van het onderzoek, geen roet in het eten wil gooien. Ondertussen zijn bankrekeningen geblokkeerd en rusten er beslagen op de woning en andere voorwerpen. Soms zelfs wel meerdere: een beslag in het kader van de strafzaak, een beslag in het kader van de ontnemingsprocedure en een fiscaal beslag.  

Als onderdeel van de rechterlijke macht zou het OM aan onpartijdige waarheidsvinding moeten doen, maar jn plaats daarvan laat het OM zich vaak leiden door de behoefte een zaak snel op te lossen, waardoor het blikveld perspectivisch wordt versmald. Dat kan tot catastrofale gevolgen leiden. Want ontlastend materiaal wordt buiten het dossier gehouden omdat het niet in het plaatje past. En dat dossier is weer leidraad voor de rechter, die te vaak blindelings op het OM afgaat en alles wat er van de zijde van politie en justitie wordt aangedragen voor zoete koek slikt. Daarbij komt nog dat het vertrouwen in het OM nog meer afneemt wanneer wordt nagegaan hoe het OM met “missers” om gaat. Een OM dat kinderporno harder wil aanpakken en zwaardere straffen wil eisen, zal op zijn zachtst gezegd op veel scepsis stuiten wanneer datzelfde OM niets onderneemt tegen officier van justitie Tonino, een man die zijn voorliefde voor kinderen bepaald niet onder stoelen of banken steekt. En van een OM dat de officier van justitie en de advocaat-generaal die in de zaak van de Schiedammer Parkmoord ontlastend materiaal buiten het dossier hebben gelaten ongemoeid laat, terwijl een onschuldig persoon daarvoor jaren in de gevangenis heeft doorgebracht, mag toch minst genomen worden verwacht dat zij het boetekleed aantrekt. Maar nee hoor. Hoe meer kritiek, hoe meer het OM zich verschanst. Misschien is het ook teveel gevraagd. Hoe kan van een instantie worden verwacht dat het, als onderdeel van de rechterlijke macht, doet aan objectieve waarheidsvinding, als van diezelfde instantie wordt verwacht dat het zoveel mogelijk zaken oplost en veroordelingen “er uit��? sleept. Het OM zit in een spagaat. De oplossing is de tegenaanval. Heel subtiel worden de media bewerkt. Criminelen die processtukken vervalsen om politie en justitie in een kwaad daglicht te stellen. Zal ongetwijfeld wel eens gebeuren, maar nu duiken de berichten op. Toeval? Opeens lezen we ook dat corruptie bij de politie wordt aangepakt. Jaja. Toeval?

Justitie heeft te veel macht. Het aantal opsporingsbevoegdheden en dwangmiddelen is de laatste jaren enorm uitgebreid, niet alleen richting OM, maar ook richting politie. Macht is gevaarlijk. Macht corrumpeert. Het aantal strafbare feiten dat zo vaag is dat het een koud kunstje is om van een burger een verdachte te maken, met alle gevolgen van dien, is toegenomen. Samenspanning, terrorisme, een criminele organisatie en witwassen zijn inmiddels gevleugelde begrippen, maar onduidelijk is wat er onder moet worden verstaan. Hoe wordt het wederrechtelijk verkregen voordeel bepaald, dat een veroordeelde mag worden ontnomen? Ik heb het zelf als rechter meegemaakt: het is natte vingerwerk. Zeker voor de rechter, die niet de beschikking heeft over de instituten waarover het OM beschikt, zoals het NFI en BOOM. Instituten die onder de vleugels van het OM vallen, maar van wie ook de verdediging in belangrijke mate afhankelijk is.

De balans in ons strafrechtsysteem is zoek. Het OM heeft te veel macht en zowel de verdediging als de rechter zijn te afhankelijk van dat OM. De advocaat mag nu ook bij het begin van vervolgverhoren aanwezig zijn, om na een paar minuten, als het er echt om gaat, weggestuurd te worden, politie en OM beschikken over een ongekend scala van dwangmiddelen en opsporingsbevoegdheden die bij gebreke van harde toetsingscriteria naar believen kunnen worden gehanteerd, als het gaat om zware opsporingsonderzoeken wordt er een vaak een beginnende officier van justitie opgezet, die vervolgens aan de leiband van de (ervaren) rechercheurs meeloopt, het procesdossier wordt door het OM samengesteld en dat is het kompas waarop de verdediging en de rechters moeten varen, het OM mag allerlei deals sluiten met criminelen om belastende getuigenverklaringen te vergaren, terwijl de betrouwbaarheid van dergelijke verklaringen uiterst dubieus is, het OM bepaalt of er wordt vervolgd en waarop het vizier bij de vervolging is gericht en het OM is belast met de tenuitvoerlegging van straffen. Het verleden heeft geleerd dat het openbaar ministerie zelfs niet schroomt om die tenuitvoerlegging kwijt te schelden.  Dat is wel erg veel eer en een rechtsstaat onwaardig. Het instellen van een commissie om de rechtsstaat te promoten is dan ook een lachertje. Want een rechtsstaat hebben we al lang niet meer. De Trias Politica is al lang achterhaald en corruptie en vriendjespolitiek zijn aan de orde van de dag. Onlangs heb ik even een onderzoekje gedaan naar mogelijke incomptabiliteiten bij het Hof Leeuwarden, waar ik jarenlang heb gewerkt en over wie ik dus de meeste informatie heb. Dat Hof heeft al een naam hoog te houden, door het nepotisme van de vorige president, mevrouw Eradus. Maar ook de huidige president, mr. J.C. van Dijk, weet van wanten. Wat te denken van de raadsheren die politiek actief zijn. Ik noem in dit verband mr. G.N. Roes, die plaatsvervangend Procureur-Generaal Wetgeving, Rechtspleging en Rechtsbijstand is op het ministerie van justitie. En mr. H.S. Pruiksma, coördinerend vice-president, maar ook lid van de Eerste Kamer. Het aantal advocaten is niet op de vingers van twee handen te tellen. En ook grossiert het Hof in officieren die “bijklussen��? als raadsheer. Natuurlijk, het zijn plaatsvervangers, maar het Hof Leeuwarden teert nou juist op die plaatsvervangers. En met alle benoemingen ligt het gevaar van belangenverstrengeling op de loer. Of op zijn minst de schijn van partijdigheid. Wat te denken van een zware roofoverval, waarbij de president van het Hof samenwoont met een (vrouwelijk) raadsheer die in het verleden, toen zij nog bij het OM werkte, een van de verdachten voor een vergelijkbaar vergrijp voor de rechter bracht? Ik ken deze raadsheren persoonlijk en twijfel niet aan hun integriteit, maar het is voor het publiek niet uit te leggen, zeker niet wanneer de verdachte, na een vrijspraak bij de rechtbank, in hoger beroep tot twaalf jaar wordt veroordeeld.  

Het is zaak de balans te herstellen en – om te beginnen- de bezem door de rechtspleging te halen. Maar die doelstelling is moeilijk te verwezenlijken zolang verkokerde mummies als Hirsch Ballin en Donner het voor het zeggen hebben. Zolang onderzoeken tegen mensen als Joris Demmink, de topambtenaar van het ministerie van justitie worden gedwarsboomd. En zolang het OM onder de bezielende leiding van mr. H. Brouwer door de media niet ter verantwoording wordt geroepen. Als een tweede Pim Fortuyn opstaat, is het hek van de dam.

Dit alles mogen pers en politiek zich aantrekken. De politiek die niets anders doet dan de meest wanstaltige wetsvoorstellen die uit de koker van Donner en Hirsch Ballin komen klakkeloos overnemen in plaats van fundamentele kritiek te leveren en zich af te vragen of het evenwicht tussen de verschillende bij de rechtspleging betrokken instanties niet fundamenteel is verstoord. En de pers die voor 90% bestaat uit nietszeggende ja-knikkers. NOVA, Pauw en Witteman en Knevel en Van den Brink zijn veredelde roddelrubriekjes geworden. Alleen Netwerk, Één Vandaag en Zembla doen hun werk. Nee, minister Hirsch Ballin, in plaats van een commissie in te stellen die de rechtsstaat moet promoten, zou u beter een commissie kunnen instellen die streeft naar een fundamentele en grondige renovatie van het strafrechtelijk systeem. Burgers monddood maken heeft geen zin, ze als kleine kinderen behandelen aan wie iets moet worden uitgelegd, heeft ook geen zin. Burgers zijn mondiger dan ooit en laten zich niet de mond snoeren. Schaf de totaal overbodige Commissie Posthumus II onder leiding van Prof. Buruma af en probeer het afglijden in een politiestaat te voorkomen. Er is weinig om nog trots op te zijn.